گوشت خوک با ذبح اسلامی! به مناسبت روز بانک‌داری اسلامی

نویسنده: امید نقشینه ارجمند - ۱۳٩٤/٦/۱۱

قانون عملیات بانکی بدون ربا در روز ۸ شهریور سال ۱۳۶۲ تصویب شد و در ۱۰ شهریور ۱۳۶۲ به تأیید شورای نگه‌بان رسید و چنین روزی، روز بانک‌داری اسلامی نام‌گذاری شد.

در این‌که بانک‌های ما تا چه حد اسلامی و بدون ربا هستند از عالم تا عامی اظهار نظرهای متفاوت و گاهی متضادی می‌کنند و به نظر می‌رسد مراجع دینی، متخصصان و اقتصاددانان مسلمان نیز از لحاظ نظری اختلاف نظر زیادی در مورد مفاهیمی چون «بانک‌داری اسلامی»، «ربا» و... دارند. برخی نیز اصولاً مخالف طرح چنین مسایلی هستند و معتقدند مسایل اقتصادی و از جمله بانک‌داری، موضوعاتی «علمی» هستند و ربطی به دین و مذهب ندارند و باید در این مورد از غربی‌ها که مبدع و پیش‌رو در این مقولات هستند پی‌روی کرد. 

من هم البته به عنوان یکی از اقتساددانان کم‌سواد با گروه اخیر به هیچ‌وجه هم‌راه نیستم و تصور می‌کنم این افراد درک درستی از مفهوم اسلام ندارند و چه بسا در مورد «علمی بودن» نیز نگاه‌شان دقیق نیست.

خانه از پای‌بست ویران است!

وقتی صحبت از بانک‌داری اسلامی است آن‌چه اول از همه به ذهن می‌رسد موضوع ربا و مخالفت شدید اسلام با آن از طرفی و اهمیت وجود آن در نظام‌های بانکی دنیا است و به‌علاوه فکر می‌کنم تصور اکثر افراد از این فراتر نمی‌رود که اسلامی بودن بانک‌ها یعنی حذف ربا از آن. شاهدی بر این ادعا همان عبارت «قانون عملیات بانکی بدون ربا» است.

ولی من عقیده‌ای غیر از این دارم؛ اگر یادداشت «تاریخ‌چه پول و بانک» را مطالعه کنید در آن توضیح داده‌ام که مشکل اصلی نظام پولی و بانکی، سه چیزی است که من آن را با کلمه کار خلاصه کرده‌ام: کلاه‌برداری، اختلاس و رباخواری.

من این سه کلمه را به معنای دقیق آن‌ها استفاده می‌کنم و منظورم این نیست که مثلاً در کشور ما در محاسبه کارمزدها کلاه‌برداری می‌شود و یا این‌که اختلاس‌های هزار میلیارد ریالی رخ می‌دهد، بلکه منظورم این است «نظام پولی و بانکی» ذاتاً دارای این سه معضل است.

به طور خلاصه، اسکناس که روزگاری سند کاغذی طلای امانتی نزد صرافی‌ها بوده، اکنون به کاغذی تبدیل شده که هیچ ما به ازایی ندارد و حکومت‌ها هر طور صلاح بدانند آن را چاپ می‌کنند. دیگر این‌که صراف‌ها درصد بالایی از طلای امانتی و بعدها اسکناس‌های انباشته‌شده را وارد بازار می‌کردند و از قبل این کار منتفع می‌شدند و در مقابل دود آن به شکل کاهش ارزش معاملاتی طلا و اسکناس در چشم مردم بی‌خبر از همه‌جا می‌رفت و صرافان هر روز ثروت‌مندتر و ثروت‌مندتر می‌شدند.

امروز در دنیا همه این کارها، به‌علاوه قرض ربوی، قانونی و عادی شده و بین بانک مرکزی و بانک‌های دیگر، که برخی دولتی و برخی خصوصی هستند، تقسیم شده است.

یک پله پایین‌تر از بانک‌داری اسلامی

اگر ما بر خلاف اسلام و مسیحیت و احتمالاً برخی مکاتب دینی دیگر، حرمتی برای ربا قایل نباشیم، دو مشکل دیگر نظام پولی و بانکی که کلاه‌برداری و اختلاس است باقی می‌ماند و این نشان می‌دهد این نظام به یک معنی حتی انسانی هم نیست. البته برخی فکر می‌کنند امروزه مفاهیم اقتصادی تغییر کرده است و قضاوت در مورد آن‌ها به این سبک «غیرعلمی» و «متحجرانه» است ولی من معتقدم تغییر نام یا قانونی و متداول شدن یک پدیده منفی، مشکل آن را از بین نمی‌برد.

ابداع اصطلاحاتی چون «ارز شناور»، «افزایش و کاهش نقدینگی»، «ضریب فزاینده»، «سیاست‌های انبساطی و انقباضی»، «تورم»، «صدور تورم» و... ممکن است حقایق منفی این نظام را مخفی کند ولی موجب از بین رفتن آن‌ها نمی‌شود.

از این به بعد به جای واژه فلان بگویید بهمان!

اگر تغییر واژه‌ها بتواند ماهیت آن‌ها را تغییر دهد، می‌توانیم به جای واژه «قتل» بگوییم «کنترل هدف‌مند جمعیت»، به جای «دزدی» بگوییم «انتقال هوش‌مندانه دارایی» و به جای «خوک» بگوییم «گوسفند کچل صورتی»!

این‌که ما بخواهیم نظام بانکی فعلی را اسلامی کنیم ولی در عین حال ساز و کارهای بنیادی آن را محترم بشماریم، شبیه تهیه غذایی با گوشت خوک است در حالی‌که ما صرفاً نگران صحت ذبح آن باشیم!

البته در عمل، جامعه ما با نظام پولی و بانکی آن‌چنان در هم تنیده شده است که حذف یک شبه آن شدنی نیست و چه بسا حفظ و تن در دادن به آن لازم و واجب باشد، همان‌طور که ممکن است فردی که معتاد به هروئین است، با مصرف نکردن آن جانش را از دست بدهد و لذا شرعاً و عقلاً واجب است در حد حفظ حیات خود این ماده را به بدنش برساند و البته تلاش کند که خود را از آن رها کند.

به همین دلیل به نظر من تلاش‌های انجام‌شده برای رسیدن به بانک‌داری اسلامی قابل تقدیر است ولی لازم است که نظام پولی و بانک‌داری دست‌کم در حوزه نظر، شجاعانه نقد شود.

پی‌نوشت:  ۱۱ شهریور روز صنعت چاپ است. توالی این روز با روز بانک‌داری اسلامی را باید به فال نیک گرفت زیرا چاپ اسکناس و چاپیدن مردم زیربنای بانک‌داری معمولی در دنیا است!